Beelden
Tot de grootste pronkstukken van de kerkinventaris behoren de drieëntwintig houten heiligenbeelden die dateren uit de periode rond 1500. Veel kerken, óók in de nabije omgeving van Horst, bezitten één of enkele beelden uit deze periode, maar slechts weinig kerken kunnen bogen op een collectie van zulke omvang en zulke uitzonderlijke kwaliteit. De beelden konden overleven omdat de Beeldenstorm aan Horst voorbijging en omdat wonder boven wonder ook natuur- en oorlogsgeweld hen bespaard bleef.
Meester van Elsloo
Een aantal van de beelden is vervaardigd in het atelier van de zogeheten Meester van Elsloo. Met hun verfijnd houtsnijwerk, hun veelkleurige beschildering en hun ongekende detaillering spreken deze beelden tot op de dag van vandaag tot de verbeelding.
Heiligenverering
De beelden dateren uit een periode van ongekende vroomheid. De kerk vormde het levendige middelpunt van het dorpsleven. Broederschappen en gilden van beroepsbeoefenaren hadden in de kerk elk hun eigen altaar ter verering van hun patroonheiligen. De heiligenverering beleefde in deze tijd haar hoogtepunt. Op nagenoeg elk levensterrein kon de bescherming, bemiddeling of hulp van heiligen worden ingeroepen.
Marianum
Maker: “Meester van Elsloo”
Datering: eerste helft zestiende eeuw
Materiaal: eikenhout
Afmetingen: hoogte 160 cm.
Een van de pronkstukken van de Sint-Lambertuskerk is het hoog, midden in de kerk hangende Marianum. Dit alzijdig Marianum bestaat uit twee beelden van Maria met Jezuskind die met de rug naar elkaar toe zijn geplaatst. De productie van Marianums beleefde haar hoogtepunt in de late middeleeuwen. Ook de parochiekerken van bijvoorbeeld Deurne, Venlo en Venray beschikken over een Marianum.
Aan beide zijden van het Horster Marianum staat Maria op de maansikkel, met Jezus in haar rechterarm. Ze vertrapt een slang die de duivel symboliseert. Aan de ene zijde biedt de duivel een appel aan, aan de andere is hij met een ketting vastgeketend aan het Jezuskind. Aan de zijde van de duivel met appel heeft Jezus in zijn rechterhand een mandje met twee broden en in zijn linker een wereldbol.
De beelden zijn van elkaar gescheiden door een ovalen houten plaat. In de rand daarvan zijn rozetten verwerkt. Bij een vergelijking tussen beide zijden van het beeld valt op dat de kant van duivel met appel veel grover en minder verfijnd is dan zijn tegenhanger.
Wilgefortis
Maker: “Meester van Elsloo”
Datering: eerste kwart zestiende eeuw
Materiaal: eikenhout
Afmetingen: hoogte 109 cm.
Een van de meest opmerkelijke beelden van de Sint-Lambertuskerk is dat van een vrouwelijke heilige met baard. Het staat bekend onder de naam Wilgefortis of Virgo Fortis (‘Dappere Maagd’). Wilgefortis is een fictieve heilige: in werkelijkheid heeft er nooit een Wilgefortis bestaan. Haar verering berust op een misverstand. In het Italiaanse Lucca hangt namelijk een al in de middeleeuwen beroemde levensgrote houten crucifix die Christus weergeeft met baard en koningskroon. Het bijzondere aan het kruisbeeld is dat Christus gekleed gaat in een lang gewaad dat tot over zijn knieën valt. Pelgrims die de kathedraal van Lucca bezochten, zouden het onderkleed van Christus hebben aangezien voor een jurk en daaruit de conclusie hebben getrokken dat de heilige aan het kruis een vrouw was.
Nederland telt meer voorstellingen van Wilgefortis, maar Horst is de enige plaats met een beeldhouwwerk. Wat het Horster beeld werkelijk uniek maakt is dat de heilige een doornenkroon draagt in plaats van de gebruikelijke koningskroon. Dit wekt de indruk dat de maker van het beeld toch niet goed wist met wie hij te maken had: met de gekruisigde Wilgefortis of de gekruisigde Christus.
Severus
Maker: “Meester van Elsloo”
Datering: eerste kwart zestiende eeuw
Materiaal: eikenhout
Afmetingen: hoogte 122 cm.
De vierde-eeuwse heilige Severus was van beroep wolwever. Op grond daarvan is Severus patroonheilige van wevers, spinners en aanverwante beroepen als doek-, hoeden- en kousenmakers. Vanwege zijn naam, die vertaald in het Nederlands ‘streng’ betekent, is hij ook patroon van politieagenten.
Vanaf het einde van de middeleeuwen was de linnenweverij in Horst een belangrijke tak van (huis)nijverheid. De wevers waren verenigd in het Sint-Severusgilde. De oudst bekende vermelding van het gilde en een aan Sint Severus toegewijd altaar in de Horster kerk dateert uit 1526. Ongetwijfeld zal het omstreeks dezelfde tijd vervaardigde, eikenhouten beeld daarop een plaats hebben gehad.
De gebruikelijke attributen van Severus zijn de bisschopsstaf en de schietspoel. Ook bij het Horster beeld ontbreken deze attributen niet. Kenmerkend is verder de strenge blik van de heilige. Onderzoek heeft uitgewezen dat het hout waaruit het beeld is gesneden, zich als tak in de kruin van een grote eik moet hebben bevonden.
Agnes
Maker: “Meester van Elsloo”
Datering: begin zestiende eeuw
Materiaal: hout
Afmetingen: hoogte 103 cm.
Sinds haar martelaarsdood omstreeks 300 werd Agnes vereerd als heilige. Als toonbeeld van kuisheid is ze onder meer patrones van jonge meisjes, maagden en verloofde paren.
Het vaste attribuut van Agnes is een lam. Bij het Horster beeld ligt het lam aan Agnes’ voeten. In haar handen houdt ze een open waaiend boek, een eveneens veelvoorkomend attribuut van deze heilige. Opmerkelijk zijn vooral de hoofdtooi en het kapsel. De overdadige vormgeving lijkt erop te wijzen dat het beeld afkomstig is uit het atelier van de Meester van Elsloo. Gezicht en haardracht vertonen gelijkenis met die van het beeld van de Heilige Catharina van Alexandrië.
Van alle Horster laatmiddeleeuwse beelden heeft dat van Sint Agnes de meest opvallende beschildering. Ze is vergelijkbaar met die van Sint Catharina, met dit verschil dat de polychromie van Agnes nog uitbundiger is.
Job
mMaker: onbekend
Datering: eerste helft zestiende eeuw
Materiaal: eikenhout
Afmetingen: hoogte 72 cm.
Het enige beeld van een oudtestamentisch personage binnen de collectie laatmiddeleeuwse beelden van de Sint-Lambertuskerk is dat van de man Job. Het verhaal van de man Job, die na het doorstaan van velerlei beproevingen wordt beloond en in Gods genade opgenomen, sprak bijzonder tot de verbeelding van middeleeuwse gelovigen. Job gold als toonbeeld van volharding en lijdzaamheid en werd vereerd als een van de zogeheten pestheiligen. Gelovigen riepen zijn voorspraak in tegen diverse ziekten, armoede en ander onheil.
De Man Job wordt doorgaans afgebeeld als een beklagenswaardige halfnaakte man met baard, gezeten op een mesthoop en over zijn hele lichaam bedekt met zweren. Het Horster beeld voldoet helemaal aan dit stereotype. Meest in het oog springen de over zijn hele lichaam verspreide rode puntjes die zijn zweren of pestvlekken voorstellen.